Halide Edib Adıvar’ın sevenlerinin de sevmeyenlerinin de onunla ilgili ortaklaşacağı belki de tek konu, bütün hayatı boyunca –zaman zaman değişse de– inandıkları uğruna mücadele etmiş ve insanlara da bunu öğütlemiş olması. Halide Edib, vicdani meselelerde de elini taşın altına koymaktan çekinmeyen, tarihin bütün dönemlerinde aranmış ama çok nadir bulunabilmiş türden bir yazar. Halihazırda Türk edebiyatının en çok tanınan isimlerinden biri ama her ne kadar gördükleri ilgiyi hatta fazlasını hak eden eserler olsalar da bu tanınırlığın sadece Sinekli Bakkal ve Ateşten Gömlek’le sınırlı kalmasına gönlümüz elvermediği için yazarın bilinen romanlarını dahil etmeden alternatif bir “Halide Edib’le İlk Temas” listesi hazırladık.

1. Son Eseri

Halide Edib’in belki en az bilinen ama en başarılı romanlarından biri Son Eseri. Büyük bölümü Avrupa şehirlerinde geçen roman, romancı Feridun Hikmet ile ressam Kâmuran’ın aşkının hikâyesi. Halide Edib’in en parlak yönü sayılamayacak psikolojik sentezler bu romanda o kadar başarılı yapılmış ki diğer özellikleriyle birlikte Son Eseri, unutulmuş romanlarımızın arasında güneş gibi parlıyor. Bir de not: Yazar, kitabın gözden geçirdiği baskısına eklediği mukaddimesini genç yazarlara önemli bir tavsiye içeren şu cümlelerle bitiriyor:

Hulasa, bir romancıya eski eserlerinin bazısı, bir türlü yakasını bırakmayan fena bir rüyaya benziyor. Bilhassa gençlerin –eski ve yeni zamanda– sanat eserlerini fazla aceleyle ortaya atmaları bu geçmiş rüyaları biraz daha karışık bir hale sokuyor.

2. Mor Salkımlı Ev

Selim İleri, Mor Salkımlı Ev’in Halide’sinden şu satırlarla bahsediyor:

Tarih kitaplarının adeta birtakım rakamlara indirgeyip geçtiği bu dönemde küçük bir kız çocuğu, Doğu ve Batı kültürlerinden beslenerek usul usul büyür; kâh Mevlevi bir anneannenin yakarışlarını dinler, kâh alafranga bir babanın hayran olduğu İngiliz terbiyesini varlığı üzerinde hisseder.

Her ne kadar Halide Edib okuma listesine Handan’ı, Kalp Ağrısı’nı, Ateşten Gömlek’i, Vurun Kahpeye’yi, Sinekli Bakkal’ı dahil etmesek de külliyatı içinde Mor Salkımlı Ev’in bambaşka bir yeri var. Mor Salkımlı Ev, yazarın bizzat kendini anlattığı bir eser. Bu kitapta hem Halide Edib’i yetiştiren şartları görüyoruz hem de o günleri, o günlerin Türkiye’sini bu büyük yazarın çizdiği panoramada daha iyi anlıyoruz.

3. Türkiye’de Şark-Garp ve Amerikan Tesirleri (I-II)

Halide Edib daha çok roman ve öykü yazarı olarak bilinir ama politikadan hiçbir zaman uzaklaşmamış biri olarak makaleleri, denemeleri de epey fazladır. Türkiye’nin ve dünyanın dününe, o gününe ve geleceğine dair tasavvurlarını kimi zaman Türkçe kimi zaman İngilizce, kimi zaman iki dilde birden yazdığı bu yazılarında ele almıştır. Türkiye’de Şark-Garp ve Amerikan Tesirleri daha önce tek cilt olarak 1955’te yayımlanmıştı. Bu kitap, İngilizce yayımlanan Turkey Faces West ve Conflict of East and West in Turkey kitaplarından bir derlemeydi ve yazar çeviri olmadığını ısrarla belirtiyordu. Bu kitaplardaki bazı yazıları Türkçede hiç yayımlamamış, yayımladıklarında da değişiklikler yapmıştı. 2015’te diğer yazılar da Can Ömer Kalaycı tarafından Türkçeye çevrildi Türkiye’de Şark-Garp ve Amerikan Tesirleri’nin ikinci cildi olarak yayımlandı. Halide Edib’in Türkiye siyasetine, toplumsal hayatına ve edebiyatına dair son derece önemli gözlemleri bu iki kitapta buluşmuş oldu.

4. Yeni Turan

Yeni Turan’ın ana karakteri Kaya, “Halide Edib’in kadınları” denince akla gelecek ilk karakterlerden. Türkçü bir ütopya da denebilecek olan bu romanda enteresan bir ülke sunuyor Halide Edib. Bir o kadar enteresan olan da ideal kadın olarak sunulan Kaya’nın yaşam tarzı. Farklı bir bakış açısından Türkiye’yi okumak isteyenler için, “Acaba o dönemde başka ihtimaller nelerdi?” diye ara sıra kendine soranlar için oldukça önemli bir eser Yeni Turan. Engin Kılıç da sonsözünde, “[Yeni Turan] Zengin ve güçlü Türkiye hayaline temel olarak benimsediği ideoloji, henüz emekleme çağında olan Türkçülüğün bir varyantıdır,” diyerek romandaki Türkçü düşüncenin baskınlığını özellikle vurguluyor.

5. Yolpalas Cinayeti

Farklı türlerde eser vermeyi seven yazarlarımızdan Halide Edib’in polisiye romanı Yolpalas Cinayeti. Bir solukta okunuveren bu kısacık romanda yazar çarpıcı bir intikam hikâyesi anlatır. 1930’ların Türkiye’sine dair önemli ayrıntılarla bezeli romanın kahramanı Akkız’da, yazarın başka romanlarında da karşımıza çıkan kente gelen köylü kız temasının bir örneğini görürüz. Ayrıca zulüm gören kadınlar ve toplumsal eşitsizlik de yine Yolpalas Cinayeti’nin ağır basan konuları olarak dikkat çekiyor.